Nghề truyền thống: Tiếng chiêng Phước Kiều

Làng Phước Kiều (huyện Ðiện Bàn, tỉnh Quảng Nam) nổi tiếng với nghề đúc chiêng. Tiếng chiêng Phước Kiều trầm, ấm, ngân dài một cách độc đáọ Ðó là bí quyết về kỹ thuật chế đồng và nghệ thuật lận tiếng (lấy tiếng) trong quá trình đúc, qua đó, nghệ nhân đúc chiêng còn gửi cả tâm hồn vào tiếng chiêng.

Ông lão gõ chiếc dùi gỗ bọc cao-su vào núm chiêng. Một âm thanh trầm trầm lan tỏa trong không gian, liền sau đó, một âm khác cao hơn từ từ vang lên mỗi lúc một lớn dần… Như thanh âm của núi rừng vọng lại, tiếng chiêng nhỏ dần rồi mất hút giữa không gian tĩnh lặng. Ðó là tiếng “thụng oang” hay “thụng ngoao” có một không hai của chiêng Phước Kiều.

Ông lão đặt ngửa chiêng xuống đất, dùng chiếc búa gõ gõ lên lòng chiêng mấy cáị Ðưa chiêng lên đánh, tiếng “thụng oang” biến mất, thay vào đó là một âm thanh đùng đục như lệnh vợ Người khách thử lại, vẫn không tìm thấy “thụng oang” đâụ Mỉm cười, ông lão đặt chiêng
xuống đất rồi lại gõ mấy cáị Ðưa chiêng lên đảo quanh một vòng, mắt ông ánh lên vẻ vừa ỵ Khi ông chạm dùi vào núm, tiếng “thụng oang” huyền hoặc lại trở về như một phép la Bí mật của nghề đúc chiêng làng
Phước Kiều nằm ở đó.

Ðể có được một chiếc chiêng đạt yêu cầu, phải trải qua nhiều công đoạn. Việc đầu tiên là làm khuôn, gồm khuôn ngoài và cốt trong. Khuôn ngoài làm đúng kỹ thuật có thể dùng đến hai tháng. Còn cốt trong thì mỗi lần đúc xong chiêng đều phải phá bọ Ðất sét được nhồi chung với trấu theo một tỷ lệ nhất định. Nhiều hoặc ít trấu đều làm cho khuôn mất độ bền, ảnh hưởng đến chất lượng chiêng sau nàỵ Khuôn làm xong được đưa vào lò nung chín một ngàỵ Khuôn ra lò bị nứt nẻ phả i xổm, trét lại kỹ càng, đưa vào nung thêm một ngày nữạ

Trước khi làm cốt xong, phải làm vành trên khuôn ngoài. Ðây là công đoạn quan trọng, gọi là lấy thịt, quyết định cho độ dày mỏng và độ tráng đều của chiêng sau này. Sửa soạn đâu vào đấy, người thợ bắt đầu đun đồng, gọi là lên cơị ở đây, bài toán về cân lượng cũng cần phải chính xác, bởi ít đồng thì không đủ đúc chiêng, còn nhiều đồng quá thì đã mất công lại tốn của nữa.

Ðồng nóng chảy là đến công đoạn xuống cơị Người thợ dùng một cái bẹ dừa nhúng nước tạt lên lửa, nghe “xèo” một tiếng. Kẹp hai lớp vải dày lên hông nồi, với một vẻ chú tâm đặc biệt đến nghiêm trang, họ bắt
đầu rót đồng vào khuôn. Một chất lỏng sền sệt mầu vàng sáng được bao bọc bởi một làn khói trắng mỏng mảnh. Nếp nhăn trên trán người thợ dãn dần rạ Khuôn đầy việc đúc chiêng đã qua công đoạn căng thẳng nhất. Phải đợi đến lúc phá cốt trong, lấy chiêng ra mới biết
được chiêng có đạt yêu cầu kỹ thuật không. Chiêng phải phẳng đều, độ dày mỏng phải như nhau trên khắp mặt chiêng. Có nơi đặt làm chiêng dày- gọi là ăn cứng hoặc đặt chiêng mỏng – ăn mềm.

Ðúc chiêng, việc quan trọng nhất nằm trong công đoạn cuối cùng, lận tiếng hay còn gọi là lấy tiếng. Gọi là lận, vì chiêng mới ra khuôn cứ phẳng lì một mạch từ núm ra vành, phải dùng búa gõ để tạo cho chiêng một khuôn mặt duyên dáng hơn. Phải bào bớt chỗ quá dày, dùng búa lắc cho đều “thịt” để chiêng cho tiếng tốt. Việc “lấy tiếng” còn tùy thuộc vào nơi dùng chiêng sau này, nghĩa là do người đặt hàng định trước. Người A Sao, A Lưới (Huế) hay Hiên, Giằng (Quảng Nam) chuộng chiêng có 2 giọng, ngân dài từ thụng và chấm dứt bằng oang. Người Trà Mi lại thích chiêng một giọng, vang lên thật to, ngân nga nhỏ dần rồi dứt. Người Trà Bồng (Quảng Ngãi) lại chọn theo cách khác: 2 chiêng được đánh cùng một lúc, âm của chúng phải hòa nhau trong cùng một giọng. Người Kinh mua chiêng dùng trong tế lễ, gọi là chiêng việc tộc, chọn loại có tiếng ngân dài là tốt. Người dân tộc kỹ tính hơn, họ đến thử chiêng ngay tại làng. Các chiêng có tiếng “ăn” với nhau được xếp thành bô Tùy theo từng vùng mà có bộ ba, bộ tư, bộ sáụ 10 bộ chiêng 60 chiếc, chỉ “ăn” tiếng với nhau đâu được 5 đến 6 bộ là cùng.

Một lần chạm dùi mà vang lên nhưng hai âm thụng oang, chỉ người Phước Kiều mới làm được những chiếc chiêng như thệ Dân gian từng nói: trống Lâm Yên, chiêng Phước Kiềụ Vậy bí mật tiếng chiêng Phước Kiều nằm ở đâủ Thật đơn giản: Kỹ thuật chế đồng + nghệ thuật lận tiếng = chiêng Phước Kiềụ Người nắm được kỹ thuật chế đồng không ít. Thế nhưng để đạt đến sự tinh tế trong nghệ thuật lận tiếng thì chẳng đơn giản chút nàọ Ðã trở thành bí quyết nhà nghề, không ghi thành văn bản, được khẩu truyền cho thế hệ kế thừa nhưng cũng phải là người tiếp thu bằng trí thông minh sáng tạo.

Khi được hỏi, các cụ mỉm cười cho rằng, kỹ thuật chế đồng hay nghệ thuật lận tiếng chẳng qua chỉ là một cách nóị Bí quyết nằm ở chỗ nghệ nhân phải biết cách gửi cả tâm hồn mình vào chiêng. Khi chiêng rùng mình phát ra âm thanh, đó chính là lúc tâm hồn nghệ nhân đang hân hoan ca hát. Nói như thế cũng chẳng ngoa, vì như các bạn thấy đó, nghệ nhân có thể cho đi hoặc lấy lại tiếng “thụng oang” huyền hoặc ẩn chứa trong lòng chiêng vào bất cứ lúc nào.

Văn Thành Lê